Opracował: Piotr Paweł Cypla
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości powiat grodzieński stanowiący
za czasów Imperium Rosyjskiego gubernię grodzieńską przeszedł pod jurysdykcję polskiej administracji cywilnej na terenach Litwy, tj. Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich (ZCZW), stanowiąc jeden z powiatów Okręgu Wileńskiego. Do tego okręgu weszły wówczas powiaty: lidzki, nowgródzki, oszmiański, święciański, wileński i trocki. Charakter prawny miejscowości tych powiatów – w tym również powiatu grodzieńskiego, został uregulowany rozporządzeniami Generalnego Komisarza Ziem Wschodnich z dnia 27 VI 1919 roku
o tymczasowej ustawie miejskiej (Dz. Urz. ZCZW Nr. 7 poz. 460), z dnia 14 VIII 1919 r.
o ustawie miejskiej (Dz. Urz. ZCZW Nr. 12 poz. 99), z dnia 16 VIII 1919 roku o ustroju miasteczek (Dz. Urz. ZCZW Nr. 13 poz. 112) oraz z dnia 7 XI 1919 roku o rozciągnięciu tymczasowej ustawy miejskiej na miasta i miasteczka, mające ponad 2000 mieszkańców (Dz. Urz. ZCZW Nr. 32 poz. 345). W dniu 19 II 1921 roku powiat grodzieński
wraz z powiatami białowieskim i wołkowyskim wchodzi w skład województwa białostockiego (Dz. U. z 1921 r. nr 16, poz. 93). Siedzibą powiatu staje się miasto Grodno.
POWIAT W PIERWSZYM POWSZECHNYM SPISIE LUDNOŚCI Z 1921 ROKU
Pierwszy powszechny spis ludności II Rzeczypospolitej z dnia 30 IX 1921 roku
wymienia łącznie 26 jednostek administracyjnych powiatu grodzieńskiego, w tym 5 miast
i miasteczek oraz 21 gmin. Jako miasta wymieniono Grodno, Druskieniki oraz Krynki,
a jako miasteczka Indurę i Skidel. Wśród gmin wymieniono: Bereszty, Brzostowica Mała, Brzostowica Wielka, Dubno, Hołynka, Hornica, Hoża, Gudziewicze (Hudziewicze), Indura, Jeziory, Kamionka, Krynki, Łasza, Łunna, Mosty, Porzecze, Skidel, Wielkie Ejsymonty, Wiercieliszki, Wołpa i Żydomla oraz dwa miasta (Grodno i Druskieniki) nieprzynależące do gmin. W spisie wymieniono z nazwy łącznie 883 rożnego rodzaju zamieszkałe
i niezamieszkałe siedziby ludzkie, w tym: wsie (479), folwarki (190), zaścianki (56), leśniczówki (43), okolice (37), kolonie (24), osady (14), osady młyńskie (15), miasteczka (9), stacje kolejowe (7), miasta (3), dwory (1). Wymieniono także z nazwy pojedyncze: cegielnie, letnisko, nadleśnictwo, przystanek kolejowy oraz tartak.
W spisie zwrócono uwagę na fakt, że w powiatach: białostockim, grodzieńskim, sokólskim
i wołkowyskim spotykane są jeszcze określenia takie, jak: okolica i zaścianek – charakterystyczne na obszarze dawnej Litwy historycznej. Zgodnie z podanym opisem okolica, to osiedle szlacheckie lub wieś, zamieszkała swego czasu przez drobną szlachtę jednego herbu, a zaścianek, to najczęściej mniejsze osiedle, zamieszkałe przez jeden tylko ród. W spisie pojawiają się także specyficzne określenia charakterystyczne dla osiedli wiejskich – folwark i osada. Zgodnie z podanym opisem osada oznacza przeważnie osiedle, znajdujące się w pewnej odległości od najbliższej wsi, powstałe przez wydzielenie jednego lub kilku gospodarstw z miejscowości macierzystej i pobudowanie się na oddalonej własnej działce polowej. W spisie dotyczącym powiatu grodzieńskiego pojawiają się także inne określenia – cegielnia, dwór, leśniczówka, letnisko,
nadleśnictwo, osada młyńska, przystanek kolejowy, stacja kolejowa, tartak…
Łącznie we wszystkich gminach oraz miastach powiatu grodzieńskiego nie będących wówczas gminami wyliczono 22 708 budynków, w tym: 21 958 z przeznaczeniem mieszkalnym i 750 innych zamieszkałych.
W przypadku 42 miejscowości wymieniono je tylko z nazwy i przynależności do danej gminy, nie poddając jednak żadnych danych statystycznych. Miejscowości te oznaczono gwiazdką. Zgodnie z objaśnieniem znajdującym się w spisie gwiazdka przy nazwie miejscowości w rubr. 1 (i kreski w rubrykach następnych) oznacza, iż dana miejscowość istniała przed wojną, obecnie zaś jest zniszczona i niezamieszkała –WYKAZ
GMINY
Pierwszy powszechny spis ludności z dnia 30 IX 1921 roku wymienia łącznie 21 gmin przynależnych wówczas do powiatu grodzieńskiego: *
- Berszty
- Brzostowica Mała
- Brzostowica Wielka
- Dubno
- Hołynka
- Hornica
- Hoża
- Gudziewicze (Hudziewicze)
- Indura
- Jeziory
- Kamionka
- Krynki
- Łasza
- Łunna
- Mosty
- Porzecze
- Skidel
- Wielkie Ejsymonty
- Wiercieliszki
- Wołpa
- Żydomla
* opis gminy po kliknięciu
LUDNOŚĆ
Łącznie w powiecie grodzieńskim wyliczono 150 443 mieszkańców, w tym:
71 991 płci męskiej i 78 452 płci żeńskiej. Kobiety stanowiły więc 52,15%,
a mężczyźni 47,85% całej populacji powiatu.
Pod względem narodowościowym w spisie uwzględniono osobno ludność polską, białoruską, żydowską i niemiecką. Pozostali w rubryce zbiorczej zostali określeni, jako inne narodowości. Pierwsze trzy grypy narodowościowe faktycznie stanowiły największy odsetek ludności powiatu grodzieńskiego – Polacy (55,45%), Białorusini (26,26%) Żydzi (16,83%). Dlaczego w grupie zasadniczej ujęto ludność narodowości niemieckiej nie jest wiadome – w całym powiecie grodzieńskim zaledwie 111 osób (0,0738%) deklarowało narodowość niemiecką. W rubryce zbiorowej inne narodowości w powiecie grodzieńskim wyliczono łącznie 2 086 osób, co stanowiło w przybliżeniu 1,39% całej populacji. Najliczniejsze inne narodowości stanowili Rosjanie (0,69%) i Litwini (0,65%).
Oprócz nich w spisie występują Rusini, Francuzi, Łotysze, Tatarzy, Gruzini, a także jednostkowo: Anglik, Czech, Estończyk, Serb, Szwajcar i Turek.
Z 1 028 mieszkańców powiatu grodzieńskiego deklarujących narodowość rosyjską największe ich skupisko znajdowało się w mieście Grodno (706), gminie Bereszty (50), gminie Hornica (41), gminie Skidel (39, w tym w miasteczku Skidel 35),
mieście Druskieniki (20), gminie Łasza (18), gminie Hoża (17),
gminie Krynki (17 – wszyscy w miasteczku Krynki).
Z 976 mieszkańców powiatu grodzieńskiego deklarujących narodowość litewską największe ich skupisko znajdowało się w gminie Bereszty (472), gminie Porzecze (442), mieście Druskienniki (19), mieście Grodno (18), gminie Mosty (12), gminie Wiercieliszki (6), gminie Hoża (3) i pojedyncze osoby w miasteczkach Krynki
i Skidel oraz gminach Wielkie Ejsymonty i Wołpa.
| NARODOWOŚĆ | ILOŚĆ | UDZIAŁ % |
| Rosjanie | 1 038 | 0,6900% |
| Litwini | 976 | 0,6488% |
| Rusini | 24 | 0,0160% |
| Francuzi | 15 | 0,0100% |
| Łotysze | 14 | 0,0093% |
| Tatarzy | 11 | 0,0073% |
| Gruzini | 2 | 0,0013% |
| Szwajcarzy | 1 | 0,0007% |
| Turcy | 1 | 0,0007% |
| Anglicy | 1 | 0,0007% |
| Estończycy | 1 | 0,0007% |
| Serbowie | 1 | 0,0007% |
| Czesi | 1 | 0,0007% |
| 2 086 | 1,3866% |
Zgodnie z ogólnym planem spisu w zakresie wyznania mieszkańców powiatu grodzieńskiego, jako zasadnicze i ujęte w osobnych rubrykach, określono następujące wyznania chrześcijańskie: rzymskokatolickie, prawosławne i ewangelickie.
W yznanie mojżeszowe posiadało swoją osobną rubrykę. Ponadto, zastosowano dwie rubryki zbiorowe: inne chrześcijańskie wyznanie oraz inne wyznanie. Do innych wyznań chrześcijańskich zaliczano: adwentystów, baptystów, grekokatolików, jedinowierców, marjawitów, ormiano-gregorjan, sektantów i staroobrzędowców.
Do innych wyznań zaliczono: bezwyznaniowców i mahometan.
Wśród 150 443 mieszkańców powiatu grodzieńskiego największy udział posiadały wyznania chrześcijańskie – łącznie 118 432 (78,72%) osób. W tej grupie wykazano wyznawców religii rzymskokatolickiej (61 910 osób – 41,15%), prawosławnej (56 150 osób – 37,32%), ewangelickiej (328 osób – 0,22%), grekokatolików (19 osób – 0,013%), staroobrzędowców (16 osób – 0,011%), baptystów (8 osób – 0,005%) oraz jednego wyznawcę Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego. Drugą, co do wielkości grupę stanowiło wyznanie mojżeszowe, które deklarowało 31 823 (21,153%) mieszkańców.
Wśród innych wyznań, islam (mahometanizm) praktykowało 165 (0,11%) mieszkańców. Jako bezwyznaniowców zapisano zaledwie 22 osoby (0,015%),
a w przypadku jednej osoby wyznania nie ustalono.
| WYZNANIE | ILOŚĆ | UDZIAŁ % |
| rzymskokatolickie | 61 910 | 41,152% |
| prawosławne | 56 150 | 37,323% |
| mojżeszowe | 31 823 | 21,153% |
| ewangelickie | 328 | 0,218% |
| mahometanie | 165 | 0,110% |
| bezwyznaniowcy | 22 | 0,015% |
| grekokatolicy | 19 | 0,013% |
| staroobrzędowcy | 16 | 0,011% |
| baptyści | 8 | 0,005% |
| ormiano-gregorianie | 1 | 0,001% |
| niewiadome | 1 | 0,001% |
PODSUMOWANIE
Całkowite zestawienie ludności powiatu grodzieńskiego (wg stanu na 1921 rok)
z podziałem na płeć, narodowość i wyznanie przedstawione zostało w TABELA Nr 1.
Zestawienie ogólne:
| BUDYNKI | ||
| ogółem budynków | 22 688 | |
| budynków z przeznaczeniem mieszkalnym | 21 938 | |
| budynków innych zamieszkałych | 75 | |
| LUDNOŚĆ | ||
| ogółem ludności | 150 443 | |
| mężczyzn | 71 991 | 47,853% |
| kobiet | 78 452 | 52,147% |
| WYZNANIE | ||
| mieszkańcy wyznania rzymskokatolickiego | 61 910 | 41,152% |
| mieszkańcy wyznania prawosławnego | 56 150 | 37,323% |
| mieszkańcy wyznania ewangelickiego | 328 | 0,218% |
| mieszkańcy innego wyznania chrześcijańskiego | 44 | 0,029% |
| mieszkańcy wyznania mojżeszowego | 31 823 | 21,153% |
| mieszkańcy innego wyznania | 187 | 0,124% |
| mieszkańcy wyznania niewiadomego | 1 | 0,001% |
| NARODOWOŚĆ | ||
| mieszkańcy narodowości polskiej | 83 419 | 55,449% |
| mieszkańcy narodowości białoruskiej | 39 511 | 26,263% |
| mieszkańcy narodowości niemieckiej | 111 | 0,074% |
| mieszkańcy narodowości żydowskiej | 25 316 | 16,828% |
| mieszkańcy innej narodowości | 2 086 | 1,387% |
REGULACJE POWIATU GRODZIEŃSKIEGO PO 1921 ROKU
Pomiędzy 1921, a 1930 rokiem do gminy Bereszty zostały włączone następujące miejscowości: Daszki, Dołga, Łoza, Dziwicza Mogiła, Grug, Horaczy Bór, Horodyszcze, Kurgany, Las Kobyli, Nowiszcze, Mchy, Puste Błoto, Razulka.
Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 30 III 1931 roku o zmianie granic województwa nowogródzkiego i białostockiego z gminy wiejskiej Berszty w powiecie grodzieńskim wyłączono następujące miejscowości: Bieńki, Ciemne Błoto, Daszki, Dołga Łoza, Dudki, Dziwicza Mogiła, Grug, Horaczy Bór, Horodyszcze, Jakubowicze, Krasne, Kropiwnica, Kucy Las, Kurgany, Las Kobyli, Nowiszcze, Motyle, Mchy, Pogorzelec, Puste Błoto, Razulka, Romanowo, Ryski, Siniacówka, Szczeniec, Zamościany, Zubrowo, Ugły.
Zostały one rozdzielone pomiędzy trzy gminy wiejski z powiatu szczuczyńskiego województwa nowogródzkiego: Sobakińce, Nowy Dwór, Ostryna.
