Indeks miejscowości umieszczonych na mapie, ze wskazaniem źródła
Opracował: Jan Jakubowski
Komisja Atlasu Historycznego…
I. Źródła
Mamy trzy główne źródła, na których możemy oprzeć obraz kartograficzny powiatu grodzieńskiego w XVI wieku. Są to:
- Regestr pomiary włócznej starostwa grodzieńskiego, dokonanej w latach 1558−63 przez Sebastjana Dybowskiego, sprawcę starostwa grodzieńskiego, i Ławryna Wojnę, dworzanina J. K. M. Regestr ten wydany został p. t. Piscowaja Kniga Grodnenskoj Ekonomii. Cz. I. Wilno 1881. Cz. II. Wilno 1882.
- Reistr spisanja i wywiedanja puszcz i pierechodow zwierinych w panstwie J. K. M. Wielikom Kniazstwie Litowskom, spisany Hrihorja Bohdanowicza Wołowicza, starostę mścibohowskiego, w r. 1559. Regestr ten wydany został p. t. Rewizija puszcz i pierechodow zwierinych w bywszem Wielikom Kniażestwie Litowskom. Wilno 1867.
- Popis wojska ziemskoho Wielikoho Kniazstwa Litowskoho z r. 1567. Popis ten został wydany wraz z popisami z lat 1528 i 1565 p. t. >>Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka tom XXXIII. Litowskaja Metryka. Otd. I. Cz. III. Petrograd 1915.
Prócz tych źródeł głównych należy wymienić parę drugorzędnych:
- Archeograficzeskij Sbornik. T. IX Wilno 1870, zawierający kroniki i zbiór dokumentów monasterów supraślskiego i grodzieńskiego na Kołoży.
- Akty izdawajemyje Wilenskoj Kommissieju dla razbora drewnich aktow. Tomy I, V, VII, XIV, XVII i XXI, zawierający akta sądów ziemskich i grodzkich grodzieńskich.
- Ordynacja puszcz J. K. M. W. X. Litewskiego, sporządzona w latach 1636−1640 przez Piotra Dołmata Isajkowskiego i innych.Wydana została p t. Ordinacija koro1ewskich puszcz w lesniczestwach bywszago W. Kniażestwa Litowskago, Wilno 1871.
Niektóre dane historyczno-geograficzne, tyczące się powiatu grodzieńskiego, można znaleźć w dziełach takich, jak L j u b a w s k i j M., Obłastnoje dielenije, B a l i ń s k i i L i p i ń s k i, Starożytna Polska, Ks. K u r c z e w s k i J., Biskupstwo Wileńskie, Słownik Geograficzny i in. Lasy z w. XVIII odtworzono na podstawie mapy Prus Textora (1 : 150.000).
II. Metoda pracy.
Rozpoczęto od zdjęcia z mapy sztabowej w skali 1 : 300.000 siatki rzecznej i obszarów zalesionych. Następnie przeniesiono na mapę wszystkie nazwy wsi i dworów, zawarte w Regestrze pomiary włócznej z lat 1558-63, które dały się odnaleźć tak na powyższej mapie, jak na mapie w skali 1 : 100.000. Dalszem zadaniem było oznaczenie na mapie rozciągłości puszcz królewskich na podstawie Rewizji puszcz z r. 1559. W końcu wyzyskano Popis wojskowy ziemian 1567 r. w ten sposób że wszystkie zawarte w nim nazwy majątków szlacheckich zostały, w miarę możności, umieszczone na mapie.
Dalszem zadaniem było wytknięcie granic powiatowych. Opierając się na wielokrotnie zaobserwowanej trwałości granic administracyjnych, wzięto za podstawę granice powiatów za rządów rosyjskich. Granice te zmieniano tylko wtedy, gdy zatem przemawiało wyraźne świadectwo źródeł. Nowe granice wytknięto oczywiście tylko w przybliżeniu. Prócz granic powiatowych wytknięto także granice poszczególnych włości, a nawet poszczególnych majątków, o ile stanowiły one enklawy wśród włości. Można to było uczynić tylko . bardzo ogólnikowo, rezygnując ze ścisłości. W zamian mapa zyskiwała na przejrzystości i instruktywności, zbliżając się w ten sposób wyglądem swoim do znakomitego Atlasu Ziem Ruskich Aleksandra Jabłonowskiego. Granice majątków, nie będących enklawami wśród włości, nie dały się oznaczyć nawet w przybliżeniu, i dlatego autor zdecydował się oznaczać je na mapie kółkami barwnymi. Kółkami różnej wielkości oznaczono na mapie osady tak miejskie, jak wiejskie, wprowadzając tylko osobne znaki na dwory i klasztory, a dla miast nadto druk większy (kapitała). Krzyżykami oznaczono parafje z XVI w.
Obszary leśne podzielono za pomocą dwóch odcieni koloru zielonego na dwie kategorje: lasów istniejących w w. XVIII i lasów z wieku XVI. Daje to możność zorjentowania się w rozmiarach osadnictwa, dokonanego w ciągu ostatnich stuleci. Obszar 1eśny podzielno na rewiry, przydzielone poszczególnym włościom, zgodnie z . opisami, zawartemi w Rewizji puszcz 1559 r. Granice rewirów są oczywiście wytknięte bardzo ogólnikowo.
Powierzchnia powiatu pokryta została na mapie czterema barwami. Prócz koloru zielonego, oznaczającego lasy, wprowadzono kolor czerwony dla posiadłości królewskich (przyczem różową powierzchnią zaznaczono dobra królewskie, objęte pomiarą włóczną 1568-63, niebieski dla szlacheckich oraz fioletowy dla duchownych. Białe plamy oznaczają te części powiatu, dla których nie mamy w źródłach bliższych wiadomości.
Granice powiatów oznaczono tak dawne, sprzed r. 1566 (pasek ciągły czerwony), jak i późniejsze, po tym roku (pasek kreskowany czerwony). Włości odgraniczono cienką linją czerwoną. Stolice powiatów i ośrodki włości zaznaczono przez odpowiednie podkreślenie, pierwsze podwójnie, drugie pojedynczo.
Mapa, wykreślona przez autora w bruljonie, wykonana została w ostatecznej formie w Krakowskiej Komisji Atlasu Hist. Polski przez dra Tadeusza Czorta z Krakowa, za co autor wyraża mu serdeczne podziękowanie. Mapę przerysował do druku mgr M. Kulicki.
