Autor: Piotr Paweł CYPLA
W słowniku geograficznym przedstawiono następujący opis tego miejsca: „Zapole okolica szlachecka, pow. grodzieński, w 1 okręgu polskim, gmina Wiercieliszki, 97 ½ dziesięcin.” (Filip Sulimierski, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Warszawa 1895, tom XIV, s. 399) Nie jest wiadome jaką „dziesięcinę” przyjął Sulmierski – były dwie: skarbowa (1,0925 ha) i tzw. większa (1,4567 ha). Według pierwszej z wymienionych pod koniec XIX wieku okolica Zapole zajmowałaby 106,52 ha powierzchni, a według drugiej 142,03 ha. Jednym słowem niewielkie siedlisko zwane okolicą szlachecką z powodu zamieszkujących tam rodzin. Na przestrzeni wieków było ich zaledwie kilka i taki stan trwał nieprzerwanie do wybuchu II wojny światowej. Cofając się do końca XVII wieku można wymienić zaledwie dwie osiadłe tam rodziny: ŁOZOWICKI (pisane także Łozowiecki), TOŁOCZKO (pisani także Tołłoczko) i ZANIEWSKI.
W kolejnych dekadach i stuleciach pojawiają się takie nazwiska jak: HORBACZEWSKI, BYLCZYŃSKI, CYPLA… W 1938 roku jak, wykazuje Dziennik Wojewódzki już tylko trzy z wymienionych nazwisk.
W Rejestrach podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1690 roku w województwie trockim, w parafii jezierskiej wymienia się Zapole, zwane też Zapolem w Tołoczkach. Podatek za jeden „dym” płacili w 1690 roku Kazimierz TOŁOCZKO i Jan ZANIEWSKI (H.Lulewicz, Metryka Litewska, Rejestr podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego – Województwo trockie 1690 r., Warszawa 2000, s.104). Pierwszy z nich miał również majętności w pobliskich Tłoczkach (Nadżydomlańskich) – to zapewne zmarły po 1691 roku Kazimierz Jerzewicz TOŁOCZKO, podczaszy grodzieński wymieniany w źródłach historycznych pod datami 11 VIII 1687 i 9 X 1691 (A.Rachuba, Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, Spisy, Województwo trockie XIV-XVIII wiek, Warszawa 2009, poz.1975, s.202). W tym samym czasie podymne za jeden dym w Tołoczkach (Nadżydomlańskich) płacił ojciec Kazimierza – Jerzy, a wraz z nim inni Tołoczkowie: Walerian i Teodor (być może synowie lub bracia Jerzego). Prawdopodobnie Zapole było wynikiem jakiegoś działu majątkowego między członkami rodu Tołoczko. Był to grunt „za dużym polem” wchodzącym w skład majętności Tołoczki… Nazwa „Zapole” nie pojawia się również w spisie parafii Diecezji wileńskiej, dekanatu grodzieńskiego z 1744 roku. Tołoczki, Kozłowicze i inne pobliskie okolice szlacheckie leżą wtedy w obrębie rzymsko-katolickiej parafii w Jeziorach (Olenicze, Obuchowskie, Eysmonty, Kotra, Bidziki, Bylczyce, Korczyk, Starzyna, Czaknicze, Hołowacze, Ruda Stara i Nowa). Ówcześni mieszkańcy okolicy Zapole korzystali jednak nie tylko z kościoła Jezierskiego. Pomimo wyznania rzymsko-katolickiego część obrządków religijnych odbywała się także
w cerkwiach greko-unickich tj. w Kozłowiczach, Żydomli i Jeziorach…
Na popisie szlachty grodzieńskiej z 5 X 1765 roku wymienia się dwóch szlachciców stawających z Zapola, przypisując ich do „okolicy Eysymąty” (Ejsmonty): „Imć pan Mateusz Łazowicki na koniu gniadym, z szablą, z Zapola” i „Imć pan Stanisław Horbaczewski na koniu gniadostrokatym, z szablą y pistoletami, z Zapola” (Акты Виленской археографической комиссии, Wilno 1874, tom VII, s.393-429).
Ilość stawających konno szlachciców z okolicy Zapole świadczy o tym, że składała się ona
w tym okresie z 5-10 dymów (na popis wojsk wystawiano 1 rekruta szlacheckiego konnego na 5 dymów). W dniu 25 V 1794 roku wykonano kolejny popis związany z zaciągiem do wojsk insurekcji kościuszkowskiej. Z tabeli taryfowej wynikało, że w okolicy Zapole rekruta szlacheckiego konnego wyliczano z 7 dymów – okolica należała w tym czasie do parafii jezierskiej („Tabela dymów w powiecie grodzieńskim znajdujących się, ostatnią taryfą zajętych do wybierania rekrutów podług niej dla wiadomości Komisyi Porządkowej sporządzona roku 1794 miesiąca maja 25 dnia” [w:] „Studia podlaskie”, Warszawa 1990, tom I, s.233). Według statystyk sejmu czteroletniego z 1788 roku 1 dym to średnio 6 dusz – na tej podstawie można przyjąć, że okolica Zapole w 1794 roku liczyła nie mniej niż 42 osoby. Jako uzupełnienie można podać, że zgodnie z wyżej przedstawioną taryfą parafia jezierska w 1794 roku liczyła 138 dymów ziemskich, 338 dymów szlacheckich konnych,
z czego zobowiązana była wystawić rekrutów: 27 (5-tego pieszego), 5 (25-ty liniowy),
67 (5-ty szlachecki konny).
Z powyższego wynika, że okolica Zapole powstać mogła między 1690-1765 rokiem, a jej pierwszymi właścicielami byli zapewne Tołoczkowie (Tołoczko lub Tołłoczko) pochodzący z Tołoczek Nadżydomlańskich. Zapole między XVII-XX wiekiem należało do różnych parafii. W początkowym okresie swojego istnienia okolica ta należała zapewne do parafii jezierskiej (Jeziory), której powstanie datowane jest na 1676 rok.
Okolica (wieś) Zapole przez pewien czas mogła również należeć do parafii żydomlańskiej (Żydomla/Żytomla). Świątynia katolicka pobudowana tam została w 1743 roku, od 1839 roku służyła wyznaniu grekokatolickiemu (cerkiew pw. Jana Chrzciciela). Świątynię zwrócono katolikom dopiero w 1924 roku. W Żydomli (Żytomli) do dzisiaj funkcjonuje cmentarz parafialny, na którym pochowani są potomkowie i krewni rodowitych zapolan. W zbliżonym okresie istniała również filia parafii jezierskiej w Kaszubińcach. Drewniany kościół pw. Matki Bożej Niepokalanego Poczęcia został założony został w 1750 roku przez jezuitów grodzieńskich, którzy rozpoczęli tu swoją misję. Z czasem wokół kościoła powstał cmentarz, na którym również pochowani są potomkowie i krewni zapolan. Do parafii kaszubińskiej należała kaplica w Skidlu.
Bardzo istotna dla tej opowieści jest również parafia w Kozłowiczach z kościołem parafialnym pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i Świętego Andrzeja Boboli. Kościół we wsi Kozłowicze został zbudowany w pierwszej połowie XIX wieku, a w 1859 roku został odnowiony przez miejscową ziemiankę Świeczynę z rodu Bispingów. Niedługo później został przerobiony na prawosławną cerkiew, a wiernych dołączono do parafii jezierskiej. Do kościoła katolickiego Kozłowicze powróciły dopiero w 1920 roku. Pierwszym proboszczem po 1920 roku był ks. Stanisław Chadyka, który pracował tu do1932 roku. Kolejnymi proboszczami byli: ks. Kazimierz Malinowski (+1934), ks. Jan Goj (1935-1937), ks. Stanisław Sarosiek (czerwiec 1937 r. – wrzesień 1939 r.). W 1939 roku. liczba wiernych w kozłowickiej parafii wynosiła ponad 1000 osób. W 1934 roku do parafii kozłowickiej należały następujące wsie, okolice, folwarki, zaścianki i kolonie: Borki (wieś i folwark), Budomla (folwark), Dworce (wieś), Ejsymonty (wieś), Hołownicze (wieś), Kazimierzówka (kolonia), Kazimierzówka (wieś), Kołobuszki (zaścianek), Kozłowicze (wieś), Marjanówka (folwark), Migowo (wieś), Migowo (majątek), Obuchowicze (wieś), Obuchowo (wieś), Ogrodniki (wieś), Olenicze (wieś), Piluki (wieś), Podkrzyżaki (wieś), Pundziszki (wieś), Rydzele (wieś), Siwkowo (wieś), Skołubowo (folwark), Toboła (wieś), Tołłoczki (wieś), Topolewo (wieś), Wiercieliszki (majątek, wieś i osada), Zapole (wieś). To w tym właśnie kościele w latach międzywojennych (1920-1939) chrzcili swoje dzieci, brali śluby i żegnali swoich zmarłych wszyscy mieszkańcy wsi Zapole…
Zgodnie z I Powszechnym Spisem Ludności z dnia 30 IX 1921 roku wieś (okolica) Zapole należała do gminy Żydomla powiatu grodzieńskiego – opisano ją w następujący sposób:
budynków z przeznaczeniem mieszkalnym – 10
ogółem ludności – 62 osoby, w tym: 33 mężczyzn i 29 kobiet
mieszkańcy wyznania rzymskokatolickiego – 48
mieszkańcy wyznania prawosławnego – 14
mieszkańcy narodowości polskiej – 50
mieszkańcy narodowości białoruskiej – 12
Z powyższego wynika, że wielkość zaludnienia tej okolicy na przestrzeni wieków nie uległa większym zmianom. Po sąsiedzku mieszkały dwie nacje, jednak tylko dwie osoby
z pięćdziesięciu narodowości polskiej były wyznania prawosławnego. Jak współcześnie wygląda okolica, w której jeszcze nie tak dawno tętniło życie ? Pozostało zaledwie jedno opuszczone gospodarstwo należące w początkach XX wieku do rodziny CYPLA, a później do skoligaconej z nimi rodziny TOŁOCZKO…
W okół tych zabudowań szczere pole z widokiem na leżące na wprost Ejsmonty (Eysymontty). Na mapach Google widać to najlepiej (53°39’46.4″N 24°03’24.7″E).
W spisie wiernych rzymsko-katolickiej parafii Kozłowicze z 1926 roku, jako parafian
z okolicy Zapole wymienia się 10 rodzin (łącznie 52 osoby):
Rodzina I – TOŁŁOCZKO
1. Anastazja TOŁŁOCZKO zd. TOŁŁOCZKO, wdowa lat 52 (ur. ok. 1874)
2. Stanisław TOŁŁOCZKO s. Anastazji, lat 32 (ur. ok. 1894)
3. Zenon TOŁŁOCZKO s. Anastazji, lat 26 (ur. ok. 1900)
Rodzina II – ŁOZOWICKI
1. Aleksander ŁOZOWICKI, lat 63 (ur. ok. 1863)
2. Konstancja ŁOZOWICKA zd. CYDZIK (ż. Aleksandra), lat 49 (ur. ok. 1877)
3. Jadwiga ŁOZOWICKA c. Aleksandra i Konstancji, lat 16 (ur. ok. 1910)
4. Witold ŁOZOWICKI s. Aleksandra i Konstancji, lat 14 (ur. ok. 1912)
5. Adam ŁOZOWICKI s. Aleksandra i Konstancji, lat 9 (ur. ok. 1917)
6. Józef ŁOZOWICKI (bratanek Aleksandra), lat 24 (ur. ok. 1902)
Rodzina III – CYPLA
1. Stanisław CYPLA, lat 38
2. Ewa Cypla (ż. Stanisława), lat 28
3. Stanisława c. Stanisława i Ewy, lat 4
4. Piotr CYPLA s. Stanisława i Ewy, lat 3
5. Amelia CYPLA c. Stanisława i Ewy, lat 3
6. Mikołaj CYPLA s. Stanisława i Ewy, 7 miesięcy
Rodzina IV – ŁOZOWICKI
1. Magdalena ŁOZOWICKA zd. JUROWSKA, wdowa, lat 56 (ur. ok. 1870)
2. Leon ŁOZOWICKI s. Magdaleny, kawaler, lat 28 (ur. ok. 1898)
3. Rufina ŁOZOWICKA c. Magdaleny, panna, lat 22 (ur. ok. 1904)
4. Józef ŁOZOWICKI s. Magdaleny, kawaler, lat 16 (ur. ok. 1910)
Rodzina V – TOŁŁOCZKO
1. Wincenty TOŁŁOCZKO s. Walerii, lat 27 (ur. ok. 1899)
2. Rufina TOŁŁOCZKO zd. ZAPOLSKA (ż. Wincentego), lat 26 (ur. ok.1900)
3. Donatella TOŁŁOCZKO c. Wincentego i Rufiny, lat 3 (ur. ok. 1923)
4. Bolesław s. Wincentego i Rufiny, lat 1 (ur. ok. 1925)
5. Ryszard s. Wincentego i Rufiny, 3 miesiące (ur. 1926)
6. Waleria TOŁŁOCZKO zd. KALANKIEWICZ, matka Wincentego, wdowa lat 46 (ur. ok. 1880)
7. Konstancja TOŁŁOCZKO c. Walerii (siostra Wincentego), panna lat 16 (ur. ok.1910)
Rodzina VI – TOŁŁOCZKO
1. Kamilla TOŁŁOCZKO zd. RADZIWONOWSKA, wdowa lat 56 (ur. ok.1870)
2. Kazimierz TOŁŁOCZKO s. Kamilli, kawaler lat 29 (ur. ok.1897)
3. Franciszka TOŁŁOCZKO c. Kamilli, panna lat 20 (ur. ok.1906)
4. Stanisław TOŁŁOCZKO s. Kamilli, kawaler lat 23 (ur. ok.1903)
5. Antoni TOŁŁOCZKO s. Kamilli, kawaler lat 17 (ur. ok.1909)
6. Jan TOŁŁOCZKO s. Kamilli, lat 13 (ur. ok.1913)
7. Mamert KIENIAK lat 62 (zmarły w 1926)
Rodzina VII – TOŁŁOCZKO
1. Zygmunt TOŁŁOCZKO lat 45 (ur. ok.1881)
2. Katarzyna TOŁŁOCZKO (ż. Kazimierza) zd. RADZIWONOWSKA, lat 30 (ur. ok.1896)
3. Petronela TOŁŁOCZKO c. Zygmunta i Katarzyny, lat 7 (ur. ok.1919)
4. Kazimierz TOŁŁOCZKO s. Zygmunta i Katarzyny, lat 5 (ur. ok.1921)
5. Zuzanna TOŁŁOCZKO c. Zygmunta i Katarzyny, lat 2 (ur. ok.1924)
Rodzina VIII – TOŁŁOCZKO
1. Kazimierz TOŁŁOCZKO, kawaler lat 55 (ur. ok.1871)
2. Józefa TOŁŁOCZKO, panna lat 57 (ur. ok.1869)
Rodzina IX – TOŁŁOCZKO
1. Julia TOŁŁOCZKO zd. JUROWSKA, wdowa lat 68 (ur. ok.1858)
2. Konstanty TOŁŁOCZKO s. Julii, lat 34 (ur. ok.1892)
3. Wanda TOŁŁOCZKO zd. HORBATOWSKA (ż. Konstantego), lat 27 (ur. ok. 1899)
4. Irena TOŁŁOCZKO c. Konstantego i Wandy, lat 5 (ur. ok.1921)
5. Helena TOŁŁOCZKO c. Konstantego i Wandy, lat 3 (ur. ok.1923)
6. Czesław TOŁŁOCZKO c. Konstantego i Wandy, 1 miesiąc (ur. 1926)
Rodzina X – TOŁŁOCZKO
1. Adolf TOŁŁOCZKO lat 32 (ur. ok. 1896)
2. Apolonia TOŁŁOCZKO zd. TOŁŁOCZKO (ż. Adolfa) lat 25 (ur. ok.1901
3. Wacław TOŁŁOCZKO s. Adolfa i Apolonii lat 3 (ur. 1923)
4. Eugeniusz TOŁŁOCZKO s. Adolfa i Apoloni lat 1 (ur. 1925)
W Wojewódzkim Dzienniku Białostockim Nr 1 z 1938 roku, w związku z scalaniem gruntów wykazano nowoutworzone kolonie ujęte na planie na podstawie dowodów pomiarowych sporządzonych w 1935 roku przez mierniczego przysięgłego Jana Załuskę – dla wsi Zapole (gmina Żydomla, powiat grodzieński) wykazano poszczególnych posiadaczy (właścicieli gruntów) 10 działek (gospodarstw) o łącznym areale zaledwie 58,22 ha – okolica Zapole 1938 rok
Co wynika z porównania dwóch powyższych spisów wykonanych w odstępie zaledwie 12 lat? Pierwsze to forma pisowni nazwiska jednej z głównych rodzin – zamiast TOŁŁOCZKO w 1938 roku pisano TOŁOCZKO. Z dwóch występujących w 1926 roku rodzin ŁOZOWICKICH pozostała już tylko jedna – spadkobiercy Aleksandra, który zmarł zapewne między 1926, a 1935 rokiem kiedy to był wykonywany spis scaleniowy. Brak również znacznej części rodzin TOŁŁOCZKO, którzy jeszcze w 1926 roku stanowili większość w tej okolicy. Porównując powyższe danie z informacjami zamieszczonymi w słowniku geograficznym Sulimierskiego możemy stwierdzić, że łączny areał tej okolicy zmniejszył się minimum o 50 hektarów (o 90 ha wg dziesięciny większej)…
