Ревизские сказки
W Narodowym Historycznym Archiwum Białorusi w Grodnie
(Национальный Исторический Архив Беларуси В Г. Гродно)
możemy odnaleźć następujące zasoby dotyczące Guberni Grodzieńskiej:
- Гродненский уезд (powiat grodzieński)
- Белостокский уезд (powiat białostocki)
- Бельский уезд (powiat bielski)
- Брестский уезд (powiat brzeski)
- Волковысский уезд (powiat wołkowyski)
- Кобринский уезд (powiat kobryński)
- Пружанский уезд (powiat prużański)
- Слонимский уезд (powiat słonimski)
- Сокольский уезд (powiat sokólski)
Z Dekanatu Grodzieńskiego odnajdujemy spisy rewizyjne z 1795 roku z następujących parafii: Brzostowica, Ejsmonty, Kwasówka, Jałówka, miasto Grodno, Repla, Łunna, Kamionka, Hoża, Indura, Krynki, Grodno powiat. Te spisy można znaleźć w:
fond 24, opis 7, dieło od 6-20.
Są również spisy z innych dekanatów oraz spisy z lat późniejszych. Spisy późniejsze zostały opracowane w różnych konfiguracjach, np. odnodworcy, szlachta, mieszczanie, leśnicy, wolni, poddani, itp.
Poniżej przykładowa strona z rewizji z 1795 roku okolicy Kuliki w powiecie grodzieńskim:
Spisy rewizyjne powstały w wyniku reformy podatkowej zapoczątkowanej w pierwszych dekadach XVIII wieku. W 1718 roku w Imperium Rosyjskim ukazem carskim z 26 XI wprowadzono podatek pogłówny i zarządzono tzw. pierwsza rewizję. Pierwsza rewizja została przeprowadzona na mocy ukazu Senatu z 22 I 1719 roku i trwała w zasadzie do 1727 roku. Początkowo rejestrowano tylko chłopstwo i tzw. jednodworców (traktowanych jako odrębną grupę pomiędzy chłopem pańszczyźnianym, a drobną szlachtą).
Po pewnym czasie zaczęto również spisywać tzw. ludność posadzką, czyli mieszkającą
w rzemieślniczo- handlowych dzielnicach miast „poza murami”. Spisywano także czeladź
i drobnych urzędników. Ze względu na małą precyzyjność ukazu do spisu włączono duchowieństwo, dworjaństwo, a nawet byłych żołnierzy i dragonów. Dopiero ukazem senatu z 5 VII 1721 roku zakres spisywanych grup społecznych unormowano, wyłączając ww. z rewizji dusz. Pierwszy spis dotyczył tylko ludności męskiej z części Imperium.
Spis chłopów prywatnych sporządzali właściciele ziemscy, chłopów państwowych
i cerkiewnych spisywali starostowie i ekonomowie. Magistraty spisywały mieszkańców miast, a jednodworcy sami siebie. W 1722 roku uzupełniono spis o ludność nieujętą
w pierwszym etapie.
Druga rewizja została przeprowadzona w latach 1743-1747 na podstawie ukazu
i instrukcji carycy Elżbiety z 16 XII 1743 roku – wszelkie prace spisowe powierzono armii. Kolejne spisy miały być wykonywane co 15 lat. Stworzono specjalne powiatowe
i prowincjonalne kancelarie spisowe oraz przygotowano wzór protokołu spisowego. Rewizja objęła tylko mężczyzn i obszary zamieszkałe głównie przez ludność rosyjską.
Spis dotyczył zarówno ludności podlegającej opodatkowaniu, jak i zwolnionej od płacenia (ujęci w dwóch osobnych spisach).
Trzecia rewizja odbyła się w 1762 roku na mocy ukazu senackiego z 28 XI 1761 roku. Zrezygnowano z prac specjalnych rewizorów, a ich obowiązki powierzono organom władzy gubernialnej, prowincjonalnej i wojewódzkiej. Wprowadzono po raz pierwszy drukowaną formę formularza oraz ujęto w spisie kobiety. Nie rejestrowano ludności zwolnionej
z podatków. Rewizyjne skazki miały być oddane do właściwych kancelarii po upływie
5 miesięcy, a kancelarie miały przesłać wykonane zestawienia do senatu do końca 1762 roku. Terminy nie zostały dotrzymane – dopiero w czerwcu 1764 roku rewizję zakończono
i na jej podstawie rozpoczęto zbieranie podatków. Dużą rolę w opóźnieniu odegrały rozruchy chłopskie i ukaz Piotra III o nadaniu wolności dworjaństwu. Spis po raz pierwszy objął całe terytorium Imperium Rosyjskiego.
Czwarta rewizja została przeprowadzona 1781 roku na mocy manifestu z 16 XI 1781 roku. Nie spisywano ludności zwolnionej z podatków, ale informacje o nich zbierano
w kancelariach gubernialnych. Rewizję zakończono pod koniec 1782 roku.
Znamienna dla narodu polskiego wydaje się dopiero piąta rewizja, ponieważ poszerzona została terytorialnie o ziemie przyłączone do Imperium Rosyjskiego na skutek dwóch kolejnych rozbiorów Rzeczypospolitej. Ukaz zapowiadający rewizję został wydany
23 VI 1794 roku. Rewizję zakończono na początku 1796 roku. Spis był dosyć rozbudowany – na obszarach w których już wcześniej były robione spisy należało zaznaczyć wszelkie zmiany, które nastały od poprzedniego spisu. Rejestr tych zmian miał dotyczyć każdej osoby – należało podać takie dane jak np. data śmierci lub zmiana stanu prawnego
w odniesieniu do chłopów (oddany w rekruty, zbiegł, wyzwolony, sprzedany).
W jednej z rubryk zapisywano imiona i nazwiska, a w drugiej wiek (osobno dla mężczyzn
i kobiet). Na przyłączonych do Imperium obszarach dawnej Rzeczypospolitej wprowadzono dwujęzyczność formularza spisowego – zapewne dzięki temu spisy wydawały się bardziej uporządkowane i zrozumiałe. Teoretycznie przyjęto zasadę ujednolicania pisowni imion i nazw miejscowości, jednak w rzeczywistości bywało z tym różnie. Zniekształceniu ulegały nie tylko imiona, ale również nazwiska i wiek. To ostatnie spowodowane było zapewne powszechną niewiedzą ówczesnego społeczeństwa o swojej dokładnej dacie urodzenia. Ukaz spisowy nie przewidywał konieczności weryfikacji wieku
w księgach metrykalnych, tak więc przyjmowano go tylko i wyłącznie na podstawie ustnego oświadczenia. Być może dlatego w ówczesnym spisie większość lat wyrażających wiek kończy się równą liczbą zakończoną zerem lub piątką. W spisie pominięto znaczną część ludności zamieszkującej rubieże Imperium – znaczący wpływ na powyższe miała słabość władzy centralnej na nowo zajętych obszarach. Na obszarze dawnej Rzeczypospolitej obowiązywał zmodyfikowany – pięciokolumnowy układ spisu. W dwóch pierwszych kolumnach zamieszczano imię i nazwisko w dwóch wersjach językowych
(polskiej i rosyjskiej) pozycję w rodzinie. W trzeciej i czwartej kolumnie wiek (osobno mężczyzny i kobiety). W piątej kolumnie – również w dwóch wersjach językowych – nazwę zajęcia głowy domu. W spisie można było również odnaleźć informacje o historii danej miejscowości i jej właścicielach.
Na terytorium obecnej Białorusi po raz pierwszy spis rewizyjny został przeprowadzony
w 1782 roku (tylko w części wschodniej – Witebsk i Mohylew), a następnie w 1795-96, 1815-16, 1811, 1833-34, 1850, 1857-58 lat. Począwszy od 1811 spisy sporządzano oddzielnie dla każdej klasy społecznej. Spisy dotyczące chłopów są zgrupowane w porządku alfabetycznym według nazwisk właścicieli majątków. W spisach uzupełniających pojawia się ludność wcześniej nie spisana – w znacznej mierze jest to polska szlachta, która nie została zatwierdzona przez Deputacje i Heroldie szlacheckie.
Reforma zapoczątkowana w 1719 roku spełniła swoje zadanie i znacząco zwiększyła dochody państwowe. Bez większych zmian funkcjonowała przez kolejne 160 lat, w trakcie których przeprowadzono dziesięć rewizyjnych spisów ludności w 10-20 letnich odstępach – wyjątek stanowiły VI i VII rewizja, przeprowadzone w latach 1812-1815. W zależności od okresu i obszaru spisów, pojawiają się w nich następujące grupy społeczne: Шляхта, Однодворцы, Граждане, Мещане, Мещане-христиане, Вольные люди, Крестьяне, Государственные крестьяне, Церковнослужители, a także Иностранцы, Евреи, Евреи фабриканты ремесленники, Евреи-земледельцы, Татары.
