Opracowanie pochodzi z : Gazeta Diecezji Grodzieńskiej „Słowo Życia” – Паводле архіва Гродзенскай дыяцэзіі
Kościół w Wołkowysku został założony w latach 1400. przez wielkiego księcia WKL Witolda, który uposażył parafię wsią Jasienowica. Pierwotnie kościół był konsekrowany pod tytułem św. Mikołaja. Drewniany budynek świątyni był palony przez Krzyżaków (1409 r., 1413 r.) i Tatarów (1504 r.), ale na nowo odbudowywał się dzięki królewskim, magnackim i szlacheckim funduszom. Fundusz Witolda został pomnożony przez królów Kazimierza i Aleksandra Jagiellonów. W roku 1511. król Zygmunt I stwierdził fundusz i nadał kościołowi status fary, oprócz tego w 1516 r. on wyzwolił od podatków należącą kościołowi karczmę. W 1523 r. kanonik wileński ks. Wacław Czyrka zapisał na farę wołkowyską swój majątek dziedziczny Kupaliszcze oraz karczmę w Wołkowysku. W XVII w. wnętrza drewnianej fary były ozdobione trzema ołtarzami. Ołtarz główny (w 1633 r. wspomina się jako nowy) był trzykondygnacyjny, w jego centrum mieściło się Ukrzyżowanie, u góry – obrazy Zmartwychwstania Jezusa oraz Koronacji Matki Bożej. Ołtarze boczne były dwukondygnacyjne: w lewym umieszczono obrazy Zwiastowania NMP i Przemienienia Pańskiego, w prawym – Wniebowzięcia NMP oraz Trójcy Przenajświętszej. Później miejsce w głównym ołtarzu zajmował łaskami słynący obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, upiększony srebrnymi koronami i złotym sercem na piersi Matki Bożej oraz odznaczony 41 wotami. Wzdłuż prawej ściany kościoła wznosiły się chory. W dzwonnicy znajdowały się 3 dzwony.
Od roku 1668. przy farze wołkowyskiej jak już czynny wspomina się szpital-przytułek, który parafia utrzymywała z ofiar wiernych. Szpital przerwał swą działalność w pierwszej połowie XIX w. (ostatnie wspomnienie datuje się 1801 r.). Działała też szkoła parafialna (pierwsze wspomnienie – 1633 r., ostatnie – 1823 r.).
Nowy kościół drewniany zaczęto wznosić w 1712 r. z inicjatywy dziekana różańskiego ks. Jana Janowskiego. Była to świątynia o dwu wieżach kryta gontem z sygnaturką nad ołtarzową częścią dachu, nad wejściem na fasadzie głównej znajdował się balkon dla kapeli. Wszystkie ołtarze były trzykondygnacyjne. Ołtarz główny z obrazami Ukrzyżowania, Zmartwychwstania i Zesłania Ducha Świętego został przeniesiony ze starego kościoła; cudowny obraz Matki Bożej był umieszczony w prawym ołtarzu bocznym wraz z obrazami św. Marcina i św. Michała Archanioła; w lewym bocznym ołtarzu znajdowały się obrazy Chrztu Pana, św. Willema oraz św. Barbary.
W 1739 r. kościół spłonął. Za trzy lata, w roku 1742., dzięki staraniom ks. Teodora Kwaszyńskiego (on też 9 września 1745 r. ufundował altarię) została zbudowana ostatnia drewniana fara w Wołkowysku. W 1757 r. sufragan wileński bp Antoni Żółkiewski poświęcił świątynię pod historycznym tytułem św. Mikołaja. Główną fasadę świątyni upiększały dwie wieże, dach był kryty gontem. Obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem ocalał w pożarze i znowu był umieszczony w głównym dwukondygnacyjnym ołtarzu, u góry którego znajdował się tytułowy obraz św. Mikołaja. Ołtarze boczne także teraz zostały dwukondygnacyjnymi: w lewym mieściły się obrazy św. Judy Tadeusza i św. Kazimierza, a w prawym – św. Antoniego i św. Józefa. W latach 1760. na słynący łaskami obraz Matki Bożej pleban wołkowyski ks. Adam Kołątaj, prałat kantor katedry wileńskiej, ufundował szykowną srebrną szatę z koronami. Ostatnie obrazy też mieli srebrne aplikacje. Belkę nad prezbiterium wieńczył potężny drewniany Krucyfiks. Na chorach znajdował się ośmiogłosowy pozytyw. Teren kościelny był otoczony ogrodzeniem, w kącie którego stała drewniana dwupoziomowa dzwonnica z trzema dzwonami. Za czasów kompanii 1827 r. kościół był nieznacznie uszkodzony i wkrótce naprawiony.
Nocą z 3 na 4 października 1827 r. kościół spalił się doszczętnie. Na jego fundamentach w ciągu dwóch miesięcy parafianie zbudowali drewniany barak, pokryty strzechą, który 6 grudnia poświęcono pod tytułem św. Mikołaja. Mieścił on dwa czasowe ołtarze. Cudowny obraz Matki Bożej znowu udało się uratować z pożaru, on został umieszczony w ołtarzu bocznym, ołtarz główny był poświęcony Panu Jezusowi. W 1832 r. tu przewieziono część wyposażenia z zamkniętego kościoła franciszkańskiego w Łopienicy: ambonę, feretron, cudowny obraz św. Antoniego i inne. Już za rok po pożarze ks. Jan Łętowski, ówczesny proboszcz parafii, rozpatrywał pierwsze projekty nowej, tym razem murowanej świątyni. Do realizacji został przyjęty jeden z projektów architekta Aleksandra Gródeckiego, według którego kosztem rodzin Bispingów, Sieheniów, Sliżniów, Jelskich i in., oraz z ofiar licznych parafian została zbudowana świątynia trzynawowa w stylu późnego klasycyzmu. Przy tym kościół został wzniesiony nie na wczesnym miejscu, lecz naprzeciwko, po drugiej stronie Traktu Izabelińskiego (później ul. Kościelna, teraz – Suworowa), tam gdzie kiedyś stała karczma. Prace budowlane rozpoczęto w roku 1841. Latem 1845 r. wzniesione były mury kościoła, a w listopadzie 1846 r. całość została nakryta dachem (na początku gontem, a z 1858 r. – blachą) z wieżyczką. Nowy budynek fary 13 sierpnia 1850 r. konsekrował biskup wileński Wacław Żyliński pod nowym tytułem św. Wacława, ku czci jego św. patrona.
Kościół św. Wacława w tamte czasy stanowił bezapsydową trzynawową prostokątną w podstawie świątynię z dwiema wewnętrznymi piętrowymi zakrystiami. Czworoboczne wieże fasady głównej wybudowano jedynie na wysokość jednego poziomu, po czym ukończono attyką. Szczyt fasady wieńczyła figura Matki Boskiej Niepokalanej, przywieziona z Grodna przez architekta Gródeckiego. On też w 1845 r. demontował pięć starożytnych ołtarzy z zamkniętego kościoła Kanoników Regularnych w Słonimiu, które zostały postawione w nowej farze wołkowyskiej.
Ołtarz główny miał sześciokolumnową strukturę z ośmioma rzeźbami Apostołów i Ewangelistów. W jego centrum mieścił się obraz Ukrzyżowania (w latach 1891–1912 był tu obraz Matki Bożej z Międzyrzecza, gdy kościół tam był zamknięty, później – przywieziona z Francji terakotowa Pieta). Łaskami słynący obraz Matki Bożej znowu został umieszczony w bocznym ołtarzu w otoczeniu rzeźbionych figur św. Klary, nieokreślonej świętej Karmelitanki i dwóch biskupów z zakonu Dominikanów. Drugi ołtarz boczny był poświęcony Panu Jezusowi: obraz „Jezus w Ogrójcu” malowany przez Dorę Januszkiewiczową otaczały rzeźby świętych biskupów Wojciecha i Stanisława oraz świętych Karmelitanek. Trzeci ołtarz, o skromnej strukturze, zawierał obraz św. Antoniego. W 1874–1875 ll. teren kościelny został obniesiony murem kamiennym, wejście główne zostało poznaczone trzykondygnacyjną dzwonnicą w stylu klasycznym – czworoboczną ceglaną i otynkowaną wieżą pod czterospadowym dachem z główką.
Na granicy XIX–XX ww., w czasie probostwa ks. Ignacego Gryganiewicza (1891–1912 ll.), w farze doszło do pewnych zmian: ołtarze pomalowano olejno na biało oraz fragmentarycznie pozłocono i posrebrzono, zakupiono nowe ławki, zamiast pobielonego sufitu zainstalowano strop kasetowy, ceglaną posadzkę zastąpiono płytkami terakotowymi, stare organy przekazano do kościoła w Pieskach (teraz dekanat Mosty), a na ich miejsce zamówiono nowe, dwunastogłosowe, pokryto także na nowo dach kościoła. 7 lutego 1929 r. fara została uszkodzona w strasznym pożarze: wszystko, co było drewniane, całkiem spłonęło, wszystkie kolumny stylu korynckiego pospadały, ściany były w znacznym stopniu opalone, udało się uratować jedynie wyposażenie zakrystii i archiwum parafialne. W końcu kwietnia przybył profesor architektury Oskar Sosnowski, on wykonał projekt odbudowy świątyni, który 29 lipca został zatwierdzony przez kurię wileńską, a 31 października także przez władze wojewódzkie. Według projektu zostały dobudowane wieże-dzwonnice w stylu neoklasycznym i prostokątna w podstawie apsyda ze schodami na loży fundatorów nad zakrystiami, wnętrza świątyni podzieliły na nawy trzy pary kolumn toskańskich. W czasie, kiedy trwała budowa, wierni zbierali się na Mszę św. w sali domu parafialnego lub przed kaplicą uliczną, którą stworzono z bramy-dzwonnicy. 26 października 1930 r. był konsekrowany ołtarz główny kościoła, a w 1931 r. arcybiskup wileński Romuald Jałbrzykowski uroczyście konsekrował kościół farny pod historycznym tytułem św. Wacława.
Na starożytnym cmentarzu parafialnym, który się znajduje obok kościoła (założony na początku XIX w.) znana jest kaplica, zbudowana w środku XIX w. według projektu 1848 r. architekta Gródeckiego na fundację Józefa Andrzejkowicza. Jest to nieduża neogotycka ośmioboczna rotunda pod szkieletową namiotową wieżyczką. Niedaleko cmentarza przed koleją osobnym pomnikiem uszanowana pamięć żołnierzy wojska polskiego, którzy zginęli podczas wojny 1919–1920 ll. oraz podczas II wojny światowej. Także od XIX w. do parafii należy kaplica w Wojtkiewiczach. Przed II wojną światową parafia liczyła 7600 wiernych. Współczesny kościół św. Wacława – to dwuwieżowa trzynawowa świątynia, prostokątna w podstawie z prostokątną niedużą apsydą, flankowaną wejściami-tamburami do dwupoziomowych zakrystii. Wnętrze świątyni jest podzielone na trzy nawy trzema parami okrągłych w przekroju potężnych kolumn porządku toskańskiego pod płaskim sufitem (główna nawa – kesonowym, boczne – trochę niższym otynkowanym), apsyda jest uwieńczona sklepieniem kolebkowym z lunetami nad bocznymi półokrągłymi oknami. Kościół ma trzy murowane ołtarze w stylu neoklasycznym, ustanowione w 1930–1931 ll. Ołtarz główny został zbudowany w postaci łuku triumfalnego. W jego centrum znajduje się obraz „Święci Wacław i Kazimierz adorują Serce Pana Jezusa”, namalowany przez wileńskiego artystę Ludomira Ślendzińskiego, między parnymi kolumnami jońskimi mieszczą się figury świętych Piotra i Pawła Apostołów. Ołtarze boczne są dwukondygnacyjne i dwukolumnowe, podobne w swoim stylu do ołtarza głównego: w lewym ołtarzu nad obrazem Wniebowzięcia NMP znajduje się obraz św. Józefa z Dzieciątkiem, w prawym zaś – „Św. Antoni i św. Franciszek adorują Dzieciątko Jezus” z obrazem św. Teresy od Dzieciątka Jezus u góry. Nad narteksem mieści się balkon chóru organowego na całą długość nawy głównej.
Wejście główne kamiennego ogrodzenia fary jest poznaczone ceglaną i otynkowaną trójprzęsłową bramą, która pozostała od rozebranej dzwonnicy 1875 r. Z prawej strony od kościoła około 1880 r. ówcześni kalatarzy fary rodzina Sieheniów herbu Syrokomlów wzniosła kaplicę-grobowiec z żółtej cegły w stylu neoromańskim. Wewnątrz znajduje się murowany ołtarz z Ukrzyżowaniem i nagrobki (+1822, +1850, +1864, +1879). Teraz kaplica jest wykorzystywana jako schronisko.
Kościół funkcjonował nieustannie, z lat 1970. on ma status zabytku architektury. Remonty w kościele trwały w 1956, 1985, 1995–1997. Z roku 1991. w parafii posługują siostry ze Zgromadzenia Sióstr Szkolnych de Notre Dame, które zajmują się katechezą (dom katechetyczny był pobudowany w 1994 r.). Stara plebania, która znajdowała się pomiędzy farą a cmentarzem parafialnym, nie zachowała się. Nowa plebania – to jednopoziomowy budynek z cegły silikatowej z wysoką mansardą zbudowany w 1990. przed cmentarzem.
